CHƯƠNG 6

THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH KHÔNG HOÀN HẢO

  A. THỊ TRƯỜNG ĐỘC QUYỀN

I.  CÁC NGUYÊN NHÂN XUẤT HIỆN ĐỘC QUYỀN

1. CHI PHÍ SẢN XUẤT

2. PHÁP LÝ

3. XU THẾ SÁP NHẬP CỦA CÁC CÔNG TY LỚN

4. TÌNH HÌNH KÉM PHÁT TRIỂN CỦA THỊ TRƯỜNG

II.  NGUYÊN TẮC TỐI ĐA HÓA LỢI NHUẬN CỦA NHÀ ĐỘC QUYỀN

1. ĐƯỜNG CẦU VÀ ĐƯỜNG DOANH THU BIÊN

2. NGUYÊN TẮC TỐI ĐA HÓA LỢI NHUẬN CỦA NHÀ ĐỘC QUYỀN

3. KHÔNG CÓ ĐƯỜNG CUNG TRONG ĐỘC QUYỀN

4. GIÁ CẢ ĐỘC QUYỀN VÀ HỆ SỐ CO GIÃN CỦA CẦU THEO GIÁ

III. ĐỘC QUYỀN VÀ VẤN ĐỀ PHÂN BỔ NGUỒN TÀI NGUYÊN XÃ HỘI

IV.  ĐỘC QUYỀN VÀ VẤN ĐỀ PHÂN BIỆT GIÁ

1. CHÍNH SÁCH PHÂN BIỆT GIÁ HOÀN TOÀN

2. CHÍNH SÁCH GIÁ PHÂN BIỆT CẤP HAI

3. CHÍNH SÁCH GIÁ RIÊNG BIỆT ĐỐI VỚI HAI THỊ TRƯỜNG RIÊNG BIỆT

 V.  CHÍNH SÁCH HẠN CHẾ ĐỘC QUYỀN

1. ĐIỀU TIẾT GIÁ

2. ĐIỀU TIẾT TRONG THỰC TẾ

B. THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH KHÔNG HOÀN HẢO

I. THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH ĐỘC QUYỀN

1. KHÁI NIỆM

2. CÂN BẰNG TRONG GẮN HẠN VÀ DÀI HẠN

3. CẠNH TRANH ĐỘC QUYỀN VÀ HIỆU QUẢ KINH TẾ

II.   ĐỘC QUYỀN NHÓM

1. KHÁI NIỆM

2. ĐƯỜNG CẦU TẬP QUYỀN GẤP KHÚC

CÂU HỎI

BÀI TẬP

MỘT SỐ THUẬT NGỮ

Chương 6

THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH KHÔNG HOÀN HẢO

     Cực đối lập với thị trường cạnh tranh hoàn hảo là thị trường độc quyền. Một thị trường được xem như là độc quyền khi chỉ có một nhà cung ứng trên thị trường đó. Như thế, đường cung của nhà sản xuất cũng chính là ngành; đường cầu của thị trường chính là đường cầu đối với nhà độc quyền. Như ta biết, đường cầu có xu hướng dốc xuống về phía phải, nghĩa là để bán được nhiều hàng hóa hơn nhà độc quyền phải giảm giá bán. Không giống như trên thị trường cạnh tranh hoàn toàn, mọi quyết định của nhà cung ứng về mặt số lượng có ảnh hưởng đến giá cả trên thị trường. Ở nước ta có thể kể đến một số ngành còn mang tính chất độc quyền như bưu chính viễn thông, điện, nước,  hàng không, v.v. Một ngành được xem là độc quyền hoàn toàn khi nó thỏa mãn hai điều kiện sau:

1.                  Những đối thủ cạnh tranh không thể gia nhập ngành. Doanh nghiệp độc quyền hoàn toàn không có đối thủ cạnh tranh và do vậy có thể tùy ý định sản lượng hay giá mà không e ngại thu hút những doanh nghiệp khác nhập ngành. Sự nhập ngành của các doanh nghiệp mới sẽ rất khó khăn vì một số rào cản (sẽ được đề cập dưới đây).

2.                  Không có những sản phẩm thay thế tương tự. Nếu không có sản phẩm thay thế tương tự với sản phẩm của mình, nhà độc quyền sẽ không lo ngại về phản ứng của các doanh nghiệp sản xuất những sản phẩm khác đối với chính sách giá của mình đến bởi vì những sản phẩm đó hầu như không thể thay thế cho sản phẩm của nhà độc quyền.

Chúng ta hãy tìm hiểu tại sao độc quyền xuất hiện trên thị trường của một hàng hóa trước khi phân tích ảnh hưởng của nhà độc quyền đến giá và sản lượng trên thị trường.

 Nguyên nhân xuất hiện độc quyền là do các doanh nghiệp khác không thể kiếm được lợi nhuận khi cung ứng một hàng hóa hay không thể gia nhập vào một ngành nào đó. Do vậy, những hàng rào ngăn cản sự nhập ngành là nguồn gốc của sự độc quyền. Nếu những doanh nghiệp khác có thể tham gia vào thị trường thì doanh nghiệp sẽ không còn là nhà độc quyền nữa. Chúng ta có thể phân loại ra những loại rào cản sau.

 Thông thường độc quyền xuất hiện trong những ngành có tính kinh tế nhờ quy mô. Trong những ngành này đường chi phí trung bình (AC) giảm dần khi sản lượng cao hơn (hình 6.1). Những doanh nghiệp có quy mô lớn thường là những doanh nghiệp sản xuất với chi phí thấp hơn những doanh nghiệp khác nhờ vào kinh nghiệm, tính kinh tế của quy mô, v.v. Do đó, những doanh nghiệp lớn có khả năng loại trừ những doanh nghiệp khác ra khỏi ngành bằng cách cắt giảm giá (mà vẫn có thể thu được lợi nhuận), từ đó tạo ra thế độc quyền cho mình.

Giả sử một ngành có đường LAC như hình 6.1. Một doanh nghiệp có quy mô lớn sẽ sản xuất tại mức sản lượng QA, tương ứng với chi phí trung bình là ACA, thấp hơn những doanh nghiệp khác. Doanh nghiệp có thể giảm giá bán đến mức ACA để loại trừ những doanh nghiệp nhỏ hơn ra khỏi thị trường. Chẳng hạn, một doanh nghiệp có quy mô nhỏ sản xuất mức sản lượng QB, sẽ có chi phí trung bình ACB, tương đối cao. Doanh nghiệp này sẽ bị thua lỗ khi giá xuống dưới mức ACB và sẽ rời bỏ ngành trong dài hạn. Khi doanh nghiệp lớn đã thành công trong việc loại trừ tất cả các doanh nghiệp khác ra khỏi thị trường, họ sẽ thiết lập vị thế độc quyền của mình trên thị trường.

Một khi vị thế độc quyền được thiết lập, sự gia nhập ngành của các doanh nghiệp khác sẽ rất khó khăn, bởi vì những doanh nghiệp mới thường sản xuất ở mức sản lượng thấp và như vậy phải chịu chi phí (trung bình) cao. Những doanh nghiệp này sẽ dễ dàng bị nhà độc quyền loại khỏi thị trường bằng cách giảm giá. Sự độc quyền hình thành từ con đường cạnh tranh bằng chi phí như vậy được gọi là độc quyền tự nhiên.

     Nhiều nhà độc quyền được tạo ra từ nguyên nhân pháp lý chứ không phải từ nguyên nhân kinh tế như trên. Chúng ta có thể thấy pháp luật tạo ra sự độc quyền dưới dạng hai hình thức sau:

1.                  Pháp luật bảo hộ bằng phát minh, sáng chế. Bằng phát minh, sáng chế được pháp luật bảo vệ là một trong những nguyên nhân tạo ra độc quyền vì luật bảo hộ bằng sáng chế chỉ cho phép một nhà sản xuất sản xuất mặt hàng vừa được phát minh và do vậy họ trở thành nhà độc quyền. Một thí dụ điển hình về việc chính phủ ban cho thế độc quyền là hệ điều hành Windows của Microsoft. Trước đây, Microsoft được chính phủ Mỹ cho phép độc quyền sản xuất và kinh doanh hệ điều hành Windows trong một khoảng thời gian nhất định. Trên cơ sở này, Microsoft tiếp tục phát triển thêm sản phẩm mới và, vì vậy, duy trì thế độc quyền của mình. Cơ sở của việc bảo hộ bản quyền là việc bảo hộ sẽ làm cho các phát minh mới dễ sinh lợi, từ đó kích thích mọi người nghiên cứu, tìm tòi ra nhiều phát minh mới và tạo điều kiện cho sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật.

2.                  Pháp luật bảo hộ những ngành có ảnh hưởng đến an ninh quốc gia. Các ngành công nghiệp công ích như điện, nước, thông tin liên lạc, một số kênh phát thanh, truyền hình, v.v. sẽ được bảo hộ hay độc quyền bởi nhà nước vì chúng có vai trò quan trọng đối với an ninh quốc gia. Những ngành này thường là các ngành có chi phí sản xuất trung bình giảm dần khi quy mô tăng. Do vậy, chính phủ cho rằng chi phí trung bình sẽ càng thấp khi sản lượng gia tăng và nó sẽ đạt mức thấp nhất chỉ khi tổ chức ngành này như là một nhà độc quyền. Mặt khác, sự độc quyền có thể được thiết lập bởi những lý do chính trị, chẳng hạn như ngành phát thanh, truyền hình hay hàng không ở một số nước. Ở nước ta, có lẽ chưa có doanh nghiệp nào giành được thế độc quyền bằng con đường tự do cạnh tranh mà phải nhờ những quyết định mang tính hành chính.

 Trên thế giới hiện nay đang diễn ra xu thế sáp nhập của các công ty lớn. Xu thế này diễn ra do những nguyên nhân sau:

·        Áp lực của việc tìm kiếm khách hàng. Việc sáp nhập của các công ty sẽ giúp mở rộng thị trường cho từng công ty. Các công ty, sau khi sáp nhập, sẽ tận dụng được mạng lưới phân phối có sẵn của mình và của cả những công ty trong liên minh để nâng cao thị phần của mình và chiếm lĩnh thị trường. Do vậy, việc sáp nhập có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp thu tóm thị trường và hình thành vị thế độc quyền.

·        Giảm chi phí sản xuất - kinh doanh. Việc sáp nhập sẽ làm mở rộng thị trường của các doanh nghiệp nên có thể làm tăng quy mô sản xuất cho từng doanh nghiệp. Điều này có thể tạo ra tính kinh tế nhờ quy mô của quá trình sản xuất. Do vậy, sự sáp nhập có thể giúp doanh nghiệp sử dụng tài nguyền về nhân lực, tiền của, v.v. có hiệu quả hơn.

Như vậy, các công ty lớn này sẽ tạo ra vị thế độc quyền cho chính bản thân mình bằng con đường sáp nhập. Chúng ta có thể thấy sự sáp nhập của các công ty ngày cành trở thành xu hướng phổ biến. Mỗi sự sáp nhập sẽ tạo nên một vị thế độc quyền trong từng lĩnh vực sản xuất kinh doanh khác nhau. Thí dụ, vụ sáp nhập lớn nhất từ trước đến nay xảy ra khi Hãng Telecom (Ý) đồng ý sáp nhập với hãng Deustche Telekom (Đức). Vụ sáp nhập này trị giá 82 tỷ USD và tạo ra một tập đoàn viễn thông lớn thứ hai thế giới có giá trị vốn trên thị trường là 200 tỷ USD (Thời báo Kinh tế Sài gòn 29-04-1999, trang 9). Exxon mua lại Mobil với giá 73 tỷ USD, 555 mua lại Dunhill, Ngân hàng Mitsubishi hợp nhất với ngân hàng Tokyo thành ngân hàng lớn nhất thế giới cũng là những vụ sáp nhập lớn. Hyundai mua lại LG Semicon: tập đoàn Hàn Quốc Hyundai đã đồng ý trả 2,56 ngàn tỷ won, tương đương 2,15 tỷ USD để mua lại công ty chuyên sản xuất vi mạch điện tử LG Semicon của tập đoàn LG. Thỏa thuận này sẽ tạo ra nhà sản sản xuất vi xử lý lớn hàng thứ hai trên thế giới (Thời báo Kinh tế Sài gòn 29-04-1999, trang 9)

 Sự kém phát triển của thị trường sẽ dẫn đến hàng hóa không được lưu thông một cách thông suốt. Do hàng hóa không lưu thông tốt trên thị trường cho nên nhà cung ứng nào có điều kiện cung ứng hàng hóa cho một thị trường nào đó mà các nhà cung ứng khác không thể với tới thì sẽ trở thành độc quyền trên thị trường đó. Đây là hình thức độc quyền có tính cục bộ và xảy ra ở quy mô nhỏ. Sự độc quyền như vậy thường xuất hiện ở những vùng sâu, vùng xa, vùng biên biên giới hay hải đảo, v.v. Thí dụ, việc cung ứng nước đá ở vùng nông thôn rất khó khăn, đòi hỏi phải có phương tiện đi lại linh hoạt. Từ đó xuất hiện các cá nhân chuyên đi phân phối nước đá cho mỗi vùng riêng biệt. Đây cũng là một hình thức độc quyền

 Bởi vì là người cung ứng duy nhất một hàng hóa nào đó, nhà độc quyền đối diện với đường cầu của thị trường, và đường cầu thị trường có xu hướng dốc xuống từ trái sang phải. Khác với một doanh nghiệp cạnh tranh phải chấp nhận giá thị trường, nhà độc quyền là người định giá. Trên thực tế, nhà độc quyền có thể chọn sản xuất tại bất kỳ một mức sản lượng nào trên đường cầu thị trường, song nhà độc quyền sẽ phải đánh đổi giữa số lượng sản phẩm và giá cả. Nhà độc quyền cung ứng càng nhiều thì giá cả sẽ càng giảm. Hình 6.2 mô tả sự đánh đổi giữa giá và sản lượng của một doanh nghiệp độc quyền. Nếu doanh nghiệp sản xuất sản lượng q₁, tương đối thấp, lúc đó dựa vào đường cầu, doanh nghiệp có thể định giá bán cho sản phẩm của mình ở P₁, tương đối cao. Ngược lại, khi doanh nghiệp sản xuất nhiều hơn, q₂, doanh nghiệp phải định giá thấp hơn, P₂.  Điều đó có nghĩa là nhà cung ứng chỉ có thể quyết định hoặc là số lượng sản phẩm bán ra hoặc là giá cả.

Trong chương này, chúng tôi giả định là nhà độc quyền chọn mức sản lượng làm tối đa hóa lợi nhuận. Do vậy, nhà độc quyền đặt MR = MC để chọn ra mức sản lượng tối ưu q* và thông qua đó gián tiếp quyết định giá cả sản phẩm dựa vào hình dạng của đường cầu.

Bây giờ, chúng ta xem xét đường cầu dốc xuống của nhà độc quyền sẽ quy định hình dạng đường MR như thế nào. Để tiện lợi cho việc xem xét, chúng ta giả sử một nhà độc quyền có sản lượng, giá và doanh thu được trình bày trong bảng 6.1.

Bảng 6.1. Sản lượng, giá và doanh thu của nhà độc quyền

Ban đầu, doanh nghiệp chỉ cung ứng mức sản lượng là 1 đơn vị sản phẩm (đvsp), doanh nghiệp có thể định giá 20 đồng. Khi doanh nghiệp tăng sản lượng cung ứng lên 2 đvsp, doanh nghiệp buộc phải giảm giá xuống còn 19 đồng để có thể bán được hết dịch vụ của mình. Khi đó doanh thu biên là 18 đồng. Điều này có vẻ kỳ lạ do doanh nghiệp nhận thêm được một số tiền thấp hơn mức giá của sản phẩm thứ hai. Điều này có thể được lý giải đơn giản như sau. Mức giá 19 đồng được áp dụng cho sản phẩm thứ hai, đồng thời cũng áp dụng cho sản phẩm đầu tiên. Như vậy, nhà độc quyền phải giảm giá cho sản phẩm đầu tiên từ 20 đồng xuống còn 19 đồng. Bán thêm một sản phẩm với giá là 19 đồng, doanh nghiệp nhận thêm được 19 đồng từ sản phẩm bán thêm đó nhưng đồng thời doanh nghiệp bị mất đi một đồng cho sản phẩm trước đó nên doanh nghiệp chỉ thu thêm 18 đồng. Tương tự, chúng ta cũng có thể thấy ở những sản phẩm tiếp sau đó doanh thu biên luôn nhỏ hơn giá do doanh nghiệp phải giảm giá cho những sản phẩm trước đó. Như vậy, doanh thu biên của nhà độc quyền nhỏ hơn mức giá (MR < P) tại đó có thêm một đơn vị sản phẩm được bán. Nhà độc quyền bán thêm một đơn vị sản phẩm sẽ làm giảm doanh thu từ những đơn vị sản phẩm trước đó bởi vì giá giảm xuống khi chúng ta đi xuống theo đường cầu. Ở những mức sản lượng càng lớn, mất mát từ sự giảm giá càng lớn nên khoảng cách giữa doanh thu biên và giá càng lớn, đường cầu và đường MR càng xa nhau.

Ta còn có thể chứng minh điều này qua biểu thức của doanh thu biên. Như ta biết trong chương trước, ta có thể viết:

.                                                                                           (6.1)

Do nhà độc quyền phải giảm giá khi bán thêm sản phẩm nên  ( chính là độ dốc của đường cầu). Do vậy: MR < P. Như thế, đường MR phải nằm dưới đường cầu D.

Sử dụng số liệu trong bảng 6.1, chúng ta có thể vẽ nên đường cầu D và đường MR của nhà độc quyền nói trên (hình 6.3). Với đường cầu là một đường thẳng, đường MR cũng sẽ có dạng đường thẳng và nằm dưới đường cầu. Ở những mức sản lượng càng cao, đường MR càng nằm dưới và xa đường cầu. Thậm chí, đường MR có thể cắt trục hoành và mang giá trị âm khi nhà độc quyền tăng sản lượng đến một mức nhất định. Vị trí và hình dạng của đường MR phụ thuộc vào vị trí và hình dạng của đường cầu. Đối với đường cầu tuyến tính, doanh thu biên sẽ giảm nhanh gấp đôi mức giảm của giá. Điều này có thể được nhận ra từ bảng 6.1, mỗi khi giá giảm 1 đồng, doanh thu biên giảm đúng bằng 2 đồng. Như vậy, độ lớn của độ dốc của đường MR sẽ đúng bằng gấp đôi độ lớn của độ dốc của đường cầu. Thật vậy, ta có thể chứng minh điều này trong trường hợp tổng quát hơn.

Giả sử ta có phương trình của đường cầu tuyến tính như sau:

P = a +bQ,     với b < 0.                                                                                 (6.2)

Khi đó, hàm tổng doanh thu sẽ là:         

TR = (a + bQ)Q.                                                                                             (6.3)

Doanh thu biên sẽ là:

.                                                                                   (6.4)

Lưu ý rằng độ dốc của đường cầu trong (6.2) là b thì độ dốc của đường MR là 2b. Vậy, độ dốc của đường MR gấp đôi độ dốc đường cầu D.

 Để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền sẽ chọn sản xuất mức sản lượng mà tại đó . Sau đó, nhà độc quyền kiểm tra xem ở mức sản lượng này giá cả (hay doanh thu bình quân) có trang trải được các chi phí hay không. Hình 6.4 biểu diễn nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận của nhà độc quyền.

Nhà độc quyền sẽ chọn mức sản lượng tối ưu q₁, tại đó đường MR cắt đường MC. Với đường cầu D, nhà độc quyền sẽ định mức giá là P₁, tương ứng với điểm B, để bán hết sản lượng q₁ được sản xuất ra.

Khác với thị trường cạnh tranh hoàn hảo, nhà độc quyền là người ấn định giá. Sau khi đã quyết định sản xuất q₁, nhà độc quyền niêm yết giá P₁ vì biết rằng người tiêu dùng sẽ tiêu thụ đúng q₁. Chúng ta cũng nên lưu ý rằng trong khi doanh nghiệp cạnh tranh định giá bằng với chi phí biên thì nhà độc quyền định giá cao hơn chi phí biên do giá cả của nhà độc quyền lớn hơn doanh thu biên. Do vậy, để đo lường sức mạnh độc quyền các nhà kinh tế xem xét mức độ chênh lệch giữa giá độc quyền và chi phí biên ở tại mức sản lượng mà nhà độc quyền có lợi nhuận là tối đa. Cụ thể, sức mạnh độc quyền được biểu hiện bằng chỉ số Lerner (tại điểm tương ứng với lợi nhuận tối đa của nhà độc quyền) như sau:

.                                                                                (6.5)

trong đó: L là chỉ số Lerner. Chỉ số Lerner luôn có giá trị nằm giữa 0 và 1. Đối với doanh nghiệp hoạt động trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, ở mức sản lượng tương ứng với lợi nhuận tối đa thì  nên . Đối với nhà độc quyền, L luôn dương vì . Nếu L càng lớn, sức mạnh độc quyền càng lớn vì khi đó giá bán càng lớn hơn MC.

Kết hợp công thức (6.5) với công thức (6.1), ta có thể viết:

                                    (6.6)

Trong đó:  là hệ số co giãn của cầu theo giá tại mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận. Công thức này cho thấy nếu cầu càng kém co giãn, L càng lớn, sức mạnh độc quyền càng lớn, kéo theo nhà độc quyền có thể thu được lợi nhuận cao. Ngược lại nếu cầu càng co giãn, sức mạnh độc quyền sẽ kém đi và nhà độc quyền định giá gần giống như một doanh nghiệp cạnh tranh (khi đó ).

Lợi nhuận độc quyền. Trong hình 6.4, khi sản xuất với sản lượng là q₁, nhà độc quyền sẽ chịu khoản chi phí trung bình tương ứng với điểm A trên đường AC, mức C₁. Trong hình vẽ này, q₁ có thể được bán ở giá P₁ cao hơn chi phí trung bình C₁ nên nhà độc quyền sẽ thu được lợi nhuận. Lợi nhuận độc quyền là vùng màu xám, có diện tích là (P₁ - C₁)Q₁. Thông thường, nhà độc quyền thu được lợi nhuận nhờ vào vị thế độc quyền của mình. Khác với thị trường cạnh tranh hoàn hảo, lợi nhuận của nhà độc quyền không bị mất đi trong dài hạn do không có sự gia nhập ngành của những doanh nghiệp mới. Nhà độc quyền sẽ không có động cơ để thay đổi mức sản lượng này nếu cầu thị trường và chi phí sản xuất không thay đổi.

Lợi nhuận độc quyền có thể được xem như là phần trả công cho các nhân tố hình thành nên sự độc quyền như: phát minh, sáng chế, vị trí thuận lợi hay sự năng động của nhà độc quyền. Chính vì vậy, một số doanh nghiệp khác sẽ sẵn sàng trả một số tiền để sang nhượng bản quyền các phát minh, sáng chế, v.v. nhằm kiếm được lợi nhuận tiềm năng của vị thế độc quyền. Một khi quyền độc quyền được sang nhượng thấp hơn giá trị thị trường thực tế, người được sang nhượng sẽ được hưởng lợi. Chúng ta có thể thấy một số ví dụ về sự sang nhượng quyền độc quyền như Honda nhượng lại quyền sản xuất các loại xe gắn máy của mình cho các doanh nghiệp ở Hàn Quốc, Trung Quốc và Việt Nam; các câu lạc bộ bóng đá ra sức tìm mua các cầu thủ ngôi sao; hay việc mua bán quyền truyền hình các sự kiện chính trị, thể thao, v.v.

Tuy nhiên, vị thế độc quyền không bảo đảm cho doanh nghiệp chắc chắn thu được lợi nhuận. Điều này còn phụ thuộc vào mối quan hệ giữa chi phí trung bình và đường cầu đối với sản phẩm của nhà độc quyền. Hình 6.4 cho thấy nhà độc quyền có thể thu được lợi nhuận độc quyền khi chọn mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận. Tại mức sản lượng này, đường AC của nhà độc quyền nằm dưới đường cầu. Bây giờ, chúng ta sẽ xem xét trường hợp nhà độc quyền không thể thu được lợi nhuận độc quyền do đường AC nằm trên đường cầu (hình 6.5).

Giả sử đường cầu và đường doanh thu biên giống như trong hình 6.4, bây giờ nhà độc quyền vận hành với chi phí cao hơn. Đường AC tiếp xúc với đường cầu tại mức sản lượng mà nhà độc quyền tối đa hóa lợi nhuận (MR = MC). Nhà độc quyền sản xuất ra q₁ sản phẩm và phải định giá P₁, bằng đúng với chi phí trung bình (P₁ = AC₁). Lúc này, nhà độc quyền thu được lợi nhuận kinh tế bằng không. Do vậy, lợi nhuận to lớn từ sự độc quyền không phải lúc nào cũng xảy ra. Thậm chí, nếu nhà độc quyền vận hành kém hiệu quả, có chi phí cao, có thể dẫn đến lỗ lã và phải rời khỏi ngành.

 Trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, đường cung của doanh nghiệp chính là đường chi phí biên. Tổng hợp đường cung của từng doanh nghiệp ta có đường cung của ngành. Trong độc quyền, cách xây dựng đường cung như trên không thể thực hiện được. Mức cung của doanh nghiệp còn phụ thuộc vào đường cầu và doanh thu biên. Với một đường cầu cố định, "đường cung" độc quyền chỉ là một điểm, điểm kết hợp giữa giá và sản lượng tại đó MR = MC (điểm B trong các hình 6.4 và 6.5). Nếu đường cầu dịch chuyển, đường MR sẽ dịch chuyển theo và một mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận mới sẽ được chọn. Tuy nhiên, nối các điểm cân bằng này lại để hình thành một "đường cung" sẽ không có ý nghĩa. Hình dạng đường này sẽ rất kỳ lạ, phụ thuộc vào độ co giãn của đường cầu thị trường khi nó dịch chuyển. Như vậy, doanh nghiệp độc quyền không có một "đường cung" xác định (hình 6.6).

Hình 6.6 cho thấy mức cung của nhà độc quyền phụ thuộc vào hình dạng và vị trí của đường cầu. Với đường cầu D và đường doanh thu biên tương ứng MR, nhà độc quyền sản xuất q₁ và bán ra ở mức giá P₁. Tuy nhiên khi đường cầu dịch chuyển đến D' và đường MR thành MR', nhà độc quyền sản xuất q₂ tại mức giá P₁. Vẫn ở mức giá P₁, khi đường cầu thay đổi sản lượng của nhà độc quyền sẽ thay đổi theo. Như vậy, biết được giá đó, ta không thể cứ thế suy ra lượng cung khi không biết nhu cầu và doanh thu biên. Do nhà độc quyền biết rằng sản lượng tác động đến cả chi phí biên và doanh thu biên, hai đại lượng biên này phải được xem xét cùng một lúc. Nhà độc quyền không có đường cung độc lập với các điều kiện về cầu.

 Giá cả mà nhà độc quyền xác định dựa vào vị trí và hình dạng của đường cầu nên độ co giãn của cầu theo giá sẽ có ảnh hưởng đến giá cả của nhà độc quyền. Chúng ta hãy quay trở lại biểu thức của doanh thu biên:

.                                                                                           (6.7)

Ta có thể viết:

      .                                   (6.8)

Tại mức sản lượng tương ứng với lợi nhuận là tối đa, ta có: MR = MC. Vì thế:

.                                                                                    (6.8’)

 hay là:

.                                                                                             (6.9)

Đẳng thức (6.9) hàm chứa hai ý nghĩa về giá cả độc quyền. Thứ nhất, nó cho thấy tỷ số giữa giá độc quyền và chi phí biên của nhà độc quyền phụ thuộc vào hệ số co giãn của cầu theo giá. Nếu như cầu càng co giãn tại mức sản lượng tối ưu, tỷ số này càng nhỏ. Do vậy, khoản chênh lệch giữa giá và chi phí biên càng nhỏ thì nghĩa là P sẽ tiến dần đến MC. Khi đó, thị trường độc quyền gần giống với thị trường cạnh tranh và phần lợi nhuận độc quyền thu được sẽ giảm đi. Chẳng hạn, nếu  thì tỷ số giữa giá và chi phí biên là 2 hay , trong khi đó nếu  thì .

Thứ hai, nhà độc quyền chỉ chọn sản xuất mức sản lượng mà tại đó cầu thị trường co giãn . Nếu cầu kém co giãn, doanh thu biên sẽ âm và do vậy không thể đặt nó bằng với chi phí biên (được giả định là luôn luôn dương). Thật vậy, đẳng thức (6.8) cho thấy nếu , MR < 0.

Thí dụ 6.1: Giả sử ta có hàm số cầu đối với hàng hóa do một nhà độc quyền sản xuất ra là:

            QD = 2.000 - 20P.

Chi phí sản xuất trong ngắn hạn của nhà độc quyền là:

STC = 0,05Q² +10.000.

Hãy xác định mức sản lượng mà tại đó lợi nhuận của nhà độc quyền này là tối đa?

Lời giải:

Để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền sẽ chọn sản xuất tại điểm ứng với:

MR = MC.

Ta có:               Q = 2000 - 20P Þ      P = 100 - 0,05Q.

Như vậy:          TR = PQ = (100 - 0,05Q)Q = 100Q - 0,05Q²

Þ        MR = = 100 - 0,1Q.

Ta có:   STC = 0,05Q² + 10.000  Þ    MC = 0,1Q

Để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền chọn điểm mà tại đó: MR = MC hay:

100 - 0,1Q = 0,1Q Û Q = 500 đơn vị sản phẩm.

            Khi đó:

 đơn vị tiền.

 đơn vị tiền.

             đơn vị tiền.

 đơn vị tiền.

            Lưu ý rằng tại mức sản lượng cân bằng này, chênh lệch giữa giá cả (75 đơn vị tiền) và chi phí biên 50 đơn vị tiền  là khá lớn. Một khi những hàng rào ngăn cản nhập ngành còn ngăn chặn các doanh nghiệp mới, khoản chênh lệch này và lợi nhuận kinh tế dương có thể duy trì chắc chắn.

            Chúng ta tiếp tục tính tỷ số giữa giá và chi phí biên như trong đẳng thức (6.6):

.

Do vậy,             hay P =

Đây cũng chính là mối quan hệ giữa giá cân bằng (75 đơn vị tiền) và chi phí biên của nhà độc quyền (50 đơn vị tiền).

 Sự xuất hiện của độc quyền có thể làm giảm đi tính hiệu quả của việc phân bổ nguồn tài nguyên xã hội bởi vì nhà độc quyền có thể giảm sản lượng để có giá cao hơn. Việc giảm sản lượng có thể làm cho doanh nghiệp có lợi hơn nhưng người tiêu dùng sẽ bị thiệt hại. Bây giờ, chúng ta hãy so sánh giá cả và sản lượng của doanh nghiệp độc quyền và ngành cạnh tranh để từ đó xác định "chi phí xã hội của độc quyền".

Để có thể so sánh, chúng ta giả định rằng một thị trường độc quyền có thể vận hành như một ngành cạnh tranh. Giả sử thị trường cạnh tranh và nhà độc quyền có cùng một đường chi phí biên (MC). Trong thị trong cạnh tranh, giá bằng với chi phí biên, tương ứng với giá cạnh tranh PC và sản lượng QC, tại đó đường MC cắt đường cầu (P = MC) (hình 6.7). Khi xuất hiện độc quyền, nhà độc quyền chọn mức sản lượng qM mà tại đó MR = MC, nên giá độc quyền PM sẽ cao hơn chi phí biên hay giá cạnh tranh. Sức mạnh độc quyền dẫn đến giá cao hơn và sản lượng bị giảm còn QM. Do giá cao hơn nên người tiêu dùng giảm lượng mua từ QC xuống còn QM và như vậy, thặng dư tiêu dùng bị mất đi một khoảng tương đương với diện tích (A+B) trên hình 6.7.

Trong khi đó, nhà sản xuất nhận thêm được phần A do bán với giá cao hơn nhưng mất đi phần C (thặng dư sản xuất) do giảm sản lượng từ QC xuống còn QM. Tổng thặng dư đối với nhà sản xuất thay đổi là (A-C). Lấy phần thay đổi của thặng dư sản xuất trừ phần mất đi của người tiêu dùng ta được phần mất đi của xã hội là (B+C). Đây là phần chi phí xã hội do sức mạnh độc quyền. Ngay cả khi nếu lợi nhuận của nhà độc quyền bị đánh thuế và được phân phối lại cho người tiêu dùng đã mua hàng của nhà độc quyền thì phần mất không vẫn tồn tại vì sản lượng thấp và giá cao hơn so với thị trường cạnh tranh.

Ngoài ra, xã hội còn có thể phải chịu chi phí khác ngoài phần thiệt hại xã hội B và C. Đó là, doanh nghiệp còn có thể phải chi thêm một khoản chi phí lớn không hiệu quả về mặt xã hội để dành duy trì hoặc để thể hiện sức mạnh độc quyền của mình. Chi phí này có thể bao gồm chi phí quảng cáo, vận động hành lang và những tranh thủ pháp lý để tránh sự điều tiết của chính phủ hay chống "Luật chống độc quyền". Nhà độc quyền cũng có thể lắp đặt thêm những nhà máy thừa công suất để tận dụng tính kinh tế nhờ quy mô, v.v.

            Như vậy, sự xuất hiện độc quyền làm cho thị trường vận hành kém hiệu quả. Chính vì vậy, chính phủ các nước thường ban hành "Luật chống độc quyền" hay điều tiết giá độc quyền để hạn chế sức mạnh độc quyền, làm tăng hiệu quả của thị trường.

 Khác với thị trường cạnh tranh, một nhà độc quyền có khả năng ấn định các mức giá khác nhau đối với nhiều người tiêu dùng khác nhau. Ta gọi trường hợp này là phân biệt giá. Sự phân biệt giá có thể làm tăng lợi nhuận của nhà độc quyền so với việc định một mức giá duy nhất cho tất cả sản phẩm của mình. Sự phân biệt giá trong trường hợp này phản ánh khả năng của nhà độc quyền trong việc định giá khác nhau cho các khách hàng khác nhau, chứ không phải khả năng phân biệt chất lượng hay chi phí sản xuất ra sản phẩm của nhà độc quyền. Thí dụ về sự phân biệt giá có thể thấy trong lĩnh vực cung ứng điện, nước, hàng không, v.v. Trong những ngành này, nhà độc quyền thường định mức giá cao cho các khách hàng có thu nhập cao và giá thấp hơn cho khách hàng bình dân.

Tuy nhiên, sự phân biệt giá sẽ khó được áp dụng đối với những mặt hàng có thể mua đi bán lại. Thông thường, sự phân biệt này chỉ xảy ra cho những loại hàng hóa, dịch vụ có thể được thực hiện tại chỗ chứ không phải các hàng hóa, dịch vụ có thể bán lại được. Do khách hàng mua hàng hóa với giá thấp có thể bán lại cho người sẵn sàng trả giá cao hơn, nếu trường hợp này xảy ra, chính sách phân biệt giá của nhà độc quyền có thể bị thất bại. Xe gắn máy là một mặt hàng có thể được bán lại. Hãng Honda sẽ không thể định các mức giá khác nhau cho mặt hàng xe Wave đối với các khách hàng khác nhau vì những người được mua với giá thấp sẽ tìm kiếm và bán lại cho những người có thể trả giá cao hơn. Cuối cùng, quá trình này sẽ dẫn đến sự hình thành một giá duy nhất trên thị trường. Có ba loại phân biệt giá mà nhà độc quyền có thể áp dụng, như được trình bày dưới đây.

 Chính sách phân biệt giá hoàn toàn (hay còn gọi là chính sách phân biệt giá cấp một) là chính sách mà trong đó nhà độc quyền ấn định cho mỗi (nhóm) khách hàng một mức giá tối đa mà người đó có thể trả. Mức giá đó gọi là giá sẵn sàng trả hay giá đặt trước của người tiêu dùng.

Nếu nhà độc quyền có thể xác định rõ nhu cầu của từng khách hàng hay từng nhóm khách hàng của mình, họ có thể định giá cao nhất mà (nhóm) khách hàng của mình có thể trả. Với cách định giá này, nhà độc quyền sẽ “bòn rút” hết thặng dư tiêu dùng của người tiêu dùng bởi vì nhà độc quyền định cho mỗi khách hàng mức giá tối đa mà họ có thể trả. Hình 6.8 mô tả quyết định cung của nhà độc quyền khi áp dụng cách định giá này.

Với cách định giá như nêu trên, nhà độc quyền định các mức giá khác nhau cho mỗi (nhóm) khách hàng. Do vậy, khi di chuyển dọc xuống theo đường cầu D, ta biết được mức giá mà tại đó từng sản phẩm có thể bán ra. Khi giảm giá sản phẩm bán thêm, ta không phải giảm giá cho các sản phẩm đã bán trước đó. Cụ thể, nhà độc quyền sẽ bán Q₁ sản phẩm ở mức giá P₁; (Q₂ - Q₁) sản phẩm ở mức giá P₂, v.v. Như vậy, doanh nghiệp sẽ thu thêm được một số tiền bằng đúng với giá của sản phẩm bán thêm (MR = P). Chúng ta cũng nên lưu ý rằng biểu thức MR = P ở đây không giống như trường hợp của doanh nghiệp hoạt động trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Giá trong phân biệt giá hoàn toàn của nhà độc quyền giảm dần khi trượt dọc theo đường xuống phía dưới, trong khi giá của doanh nghiệp cạnh tranh cố định.

   Do MR = P ở các mức sản lượng khác nhau nên đường cầu cũng là đường doanh thu biên của nhà độc quyền trong trường hợp phân biệt giá hoàn toàn. Doanh thu biên của sản phẩm cuối cùng là giá mà sản phẩm có thể bán được. Khi đó, nhà độc quyền sẽ sản xuất mức sản lượng Q* tương ứng với điểm C, tại đó doanh thu biên bằng chi phí biên. Mức sản lượng tối ưu sẽ là Q*. Thu nhập của nhà độc quyền sẽ là diện tích FCQ*O. Trong khi đó, nếu không áp dụng giá phân biệt, doanh nghiệp sẽ sản xuất Qm, tại đó MR = MC và bán toàn bộ số lượng sản phẩm này ở mức giá là Pm. Khi đó, doanh thu của nhà độc quyền là diện tích PmAQmO.

Ta thấy rằng doanh thu của nhà độc quyền sẽ tăng đáng kể khi phân biệt giá hoàn toàn, trong khi chi phí sản xuất của nhà độc quyền là không đổi. Chính điều này làm cho lợi nhuận của nhà độc quyền tăng lên.

Tuy nhiên, trong thực tế, việc phân biệt giá hoàn toàn có thể khó thực hiện vì:

·                    Nhà độc quyền khó có thể định từng mức giá khác nhau cho (nhóm) từng khách hàng khác nhau.

·                    Nhà độc quyền khó có thể xác định mức giá mà từng (nhóm) người tiêu dùng sẵn lòng trả.

Thí dụ: Chúng ta hãy trở lại thí dụ 6.1 nhưng xét trường hợp nhà độc quyền này có thể áp dụng chính sách giá phân biệt hoàn toàn. Doanh nghiệp sản xuất và bán ra đến khi giá của đơn vị sản phẩm cuối cùng bằng với chi phí biên. Khi đó, sản lượng của doanh nghiệp sẽ là:

P = 100 - 0,05Q = MC = 0,1Q Þ Q = 666 đơn vị sản phẩm.

Tại mức sản lượng này, giá và chi phí biên là:

P = MC = 66,6 đơn vị tiền.

Bây giờ, chúng ta tính doanh thu của nhà độc quyền trong trường hợp phân biệt giá hoàn toàn bằng cách sử dụng tích phân:

Þ  TR = 55.511 đơn vị tiền.

Tổng chi phí:  đơn vị tiền.

            Vậy lợi nhuận sẽ là:

 đơn vị tiền.

            Ta thấy lợi nhuận của nhà độc quyền sẽ tăng đáng kể so với chính sách một giá (15.000) trong thí dụ 6.1. Với chính sách giá này, sản lượng của nhà độc quyền sẽ tăng lên bằng đúng với sản lượng của ngành cạnh tranh. Người tiêu dùng mua đơn vị sản phẩm cuối cùng sẽ có mức giá bằng với giá cạnh tranh nhưng những người mua trước đó sẽ phải với giá cao nhất mà mình có thể trả. Tất cả thặng dư tiêu dùng sẽ rơi vào tay nhà độc quyền.

 Cơ chế hoạt động của chính sách phân biệt giá này là nhà độc quyền đặt các mức giá khác nhau cho các số lượng hay khối lượng khác nhau của cùng một hàng hóa dịch vụ. Trường hợp này xảy ra khi việc sản xuất của nhà độc quyền đạt được tính kinh tế nhờ quy mô. Đường AC và MC của nhà độc quyền giảm dần (hình 6.9).

Nếu thực hiện cơ chế một giá, nhà độc quyền sẽ định giá P₀ cho khối lượng Q₀. Thay vào đó, nhà độc quyền có thể ấn định ba mức giá khác nhau cho 3 khối lượng mua khác nhau. Doanh nghiệp sẽ bán Q₁ đơn vị sản phẩm với giá P₁; Q₀ - Q₁ sản phẩm ở mức giá P₀; v.v. Bằng cách này, doanh nghiệp có thể mở rộng sản lượng và bán ra đến Q₂, tại đó P₂ = AC. Doanh nghiệp sẽ không sản xuất và bán ra thêm nữa vì những sản phẩm tăng thêm được bán với giá thấp hơn chi phí trung bình. So với việc không phân biệt giá, nhà độc quyền có thể sản xuất và bán ra nhiều hơn (Q₂ so với Q₀). Do vậy, doanh nghiệp có thể tận dụng được tính kinh tế nhờ quy mô làm giảm chi phí trung bình. Cả người tiêu dùng và nhà sản xuất đều có thể có lợi từ việc định giá này.

 Chính sách phân biệt giá hoàn toàn đòi hỏi nhà độc quyền phải nắm vững thông tin về cầu của từng (hay nhóm) người tiêu dùng. Điều này khó có thể làm được. Một chính sách phân biệt giá khả thi hơn, đòi hỏi ít thông tin hơn là việc nhà độc quyền tách biệt những khách hàng của mình thành một số phân khúc thị trường riêng biệt (chẳng hạn như: "thành thị - nông thôn"; "trong nước - nước ngoài"; "trong giờ cao điểm - ngoài giờ cao điểm", v.v.) và định các mức giá khác nhau cho từng khúc thị trường đó (chính sách phân biệt giá này còn được gọi là chính sách phân biệt giá cấp ba). Sự phân khúc thị trường có thể dựa vào đặc điểm tiêu dùng của khách hàng. Chẳng hạn, Công ty Viễn thông có thể phân các khách hàng sử dụng dịch vụ điện thoại ra hai nhóm: nhóm 1, những khách hàng sử dụng điện thoại trong giờ cao điểm từ 8 đến 12 giờ hàng ngày và nhóm 2, những người sử dụng điện thoại ngoài giờ cao điểm. Những khách hàng nhóm 1 có cầu rất kém co giãn do phải sử dụng điện thoại cho giao dịch, kinh doanh nên có thể định giá cao. Nhóm 2 lại sử dụng cho giải trí, công việc riêng nên cầu co giãn hơn và như vậy doanh nghiệp sẽ định giá thấp hơn. Bằng cách định các mức giá khác nhau cho từng khúc thị trường, nhà độc quyền có thể tăng được lợi nhuận.

Giả sử một nhà độc quyền phục vụ cho hai thị trường riêng biệt, có hệ số co giãn tương ứng là eD₁ và eD₂; chi phí biên giống nhau cho cả hai thị trường, điều này dẫn đến một chính sách giá mà trong đó (xem công thức 6.8’):

,                                       (6.10)

trong đó: P₁, P₂ là giá của thị trường 1 và 2. Từ đẳng thức 6.10, ta thấy thị trường có cầu kém co giãn hơn sẽ bị định giá cao hơn. Ví dụ, nếu  và  thì , do đó, giá hàng hóa ở thị trường một cao hơn giá hàng hóa ở thị trường hai.

Hình 6.10 mô tả chính sách giá phân biệt cấp ba của nhà độc quyền. Để tiện cho việc phân tích, ta giả định là chi phí biên cố định ở các mức sản lượng nên đường MC là đường thẳng nằm ngang. Do đường chi phí biên này là của nhà độc quyền nên nó có thể được sử dụng cho cả hai thị trường. Nhà độc quyền phục vụ cho hai thị trường riêng biệt có đường cầu là D₁ và D₂, trong đó đường cầu D₂ dốc hơn, biểu thị sự kém co giãn của cầu theo giá. Trên cơ sở tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền sẽ chọn số lượng sản phẩm là  cho thị trường thứ nhất và  cho thị trường thứ hai. Rõ ràng là ở thị trường nào hệ số co giãn thấp hơn thì sễ phải chịu giá cả độc quyền cao hơn.

Bây giờ, chúng ta đi tìm điều kiện chung để tối đa hóa lợi nhuận khi nhà độc quyền áp dụng chính sách giá phân biệt cho hai thị trường riêng biệt. Lợi nhuận của nhà độc quyền sẽ là tổng doanh thu của hai thị trường trừ tổng chi phí sản xuất:

,                                                         (6.11)

trong đó: q₁, q₂ là sản lượng bán trên từng thị trường; TR₁(q₁), TR₂(q₂) là các hàm doanh thu của từng thị trường và TC(q₁ + q₂) là hàm chi phí. Lấy đạo hàm riêng của hàm số lợi nhuận nói trên theo từng biến và đặt chúng bằng không:

hay:                  MR₁ = MR₂ = TC'(q₁ + q₂) = MC.                                          (6.12)

Vậy, để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền cần đặt doanh thu biên của mỗi thị trường bằng với chi phí biên của tổng sản lượng của cả hai thị trường. Nếu các doanh thu biên không bằng nhau, nhà độc quyền có thể gia tăng tổng doanh thu mà không làm ảnh hưởng đến tổng chi phí, từ đó tăng lợi nhuận, bằng cách chuyển một số sản phẩm từ thị trường có doanh thu biên thấp sang bán ở thị trường có doanh thu biên cao.

Thí dụ: Chúng ta tiếp tục ví dụ 6.1, nhưng giả sử nhà độc quyền nghiên cứu cầu thị trường và tách biệt thị trường ban đầu thành hai thị trường cóï hàm số cầu như sau:

 và .

Hàm số tổng chi phí của nhà độc quyền có thể viết thành:

            .

            Hãy xác định giá cả độc quyền trên hai thị trường này?

Bài giải

Từ hàm số cầu của hai thị trường ta có thể tính hệ số co giãn của hai thị trường này tại một mức giá nào đó:

            Thị trường 1:                 .

Thị trường 2:                 .

Giả sử tại mức giá , ta có:                  

Thị trường 1:   .

Thị trường 2: .

Như vậy,  cầu ở thị trường 2 co giãn hơn thị trường 1. Do đó, thị trường 1 có thể chịu giá độc quyền cao hơn thị trường 2.

Từ phương trình hàm số cầu của hai thị trường như trên, ta suy ra:

Thị trường 1: Q₁ = 1200 - 10P₁ Û      P₁ = 120 - Q₁/10.

Suy ra: TR₁ = (120 - Q₁/10)Q₁ = 120Q₁ - Q₁²/10 Þ MR₁ = 120 - 0,2Q₁.

Thị trường 2: Q₂ = 800 - 10Q₂ Û P₂ = 80 - Q₂/10.

Suy ra: TR₂ = (80 - Q₂/10)Q₂ = 80Q₂ - Q₂²/10  Þ       MR₂ = 80 - 0,2Q₂.

Đồng thời ta có:

            MC = 0,1Q = 0,1(Q₁ + Q₂).

Để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc quyền cần phải đạt đến:

120 - 0,2Q₁ = 80 - 0,2Q₂ = 0,1(Q₁ + Q₂).

hay:      120 - 0,2Q₁ = 0,1(Q₁ + Q₂) và                                                                        (1)

            80 - 0,2Q₂ = 0,1(Q₁ + Q₂)                                                                               (2)

Giải hệ (1) và (2), ta được:

Q₁ = 350 đơn vị sản phẩm, và

Q₂ = 150 đơn vị sản phẩm.

Thay vào phương trình hàm số cầu, ta được: P₁ = 85 đơn vị tiền và P₂ = 65 đơn vị tiền.

            Lợi nhuận của nhà độc quyền:

TR = P₁Q₁ + P₂Q₂ = 85.350 + 65.150 = 39.500 đơn vị tiền.

            TC = 0,05 (Q₁+ Q₂)² + 10.000 = 0,05(350 + 150)² + 10.000 = 22.500 đơn vị tiền.

            p = TR - TC = 17.000 đơn vị tiền.

            Rõ ràng thị trường một kém co giãn hơn nên chịu giá độc quyền cao hơn. Khi định giá phân biệt, nhà độc quyền thu được nhiều lợi nhuận so với chính sách một giá. Tuy nhiên, sự phân biệt giá chỉ được duy trì khi nhà độc quyền bảo đảm được sự riêng biệt của các thị trường.

 Hạn chế độc quyền là việc làm cần thiết vì độc quyền gây ra thiệt hại đối với nền kinh tế. Hạn chế độc quyền là một trong những vấn đề quan trọng trong kinh tế học ứng dụng. Các ngành công nghiệp phục vụ tiện ích như điện lực, viễn thông, v.v. thường bị khống chế bằng luật pháp để nhằm buộc các ngành này hoạt động trong phương thức có lợi nhất về phương diện xã hội để hạn chế phần thiệt hại do độc quyền. Ta có một số cách để hạn chế độc quyền như sau:

 Do xã hội bị tổn thất, các quốc gia phải sử dụng một phương cách để hạn chế sức mạnh độc quyền, trong đó có phương thức điều tiết giá. Chính phủ ấn định một mức giá trần nào đó thấp hơn mức giá độc quyền. Chính sách này có thể làm giảm được tổn thất do sức mạnh độc quyền. Bây giờ ta sẽ xem xét tác động của chính sách này đối với xã hội và nhà độc quyền (hình 6.11).

Nếu không điều tiết giá, nhà độc quyền sẽ sản xuất và bán ra QM ứng với mức giá là PM (hình 6.11) để tối đa hóa lợi nhuận. Bây giờ chính phủ ấn định mức giá tối đa là P₁, thấp hơn PM. Bất kỳ một mức sản lượng nào thấp hơn Q₁, nhà độc quyền đều phải bán với giá P₁, vì vậy đường nằm ngang tại P₁ là đường doanh thu trung bình cũng là doanh thu biên khi Q < Q₁. Với những mức sản lượng cao hơn Q₁, nhà độc quyền phải dựa vào đường cầu D, phần bên phải điểm A, để định giá cho sản phẩm. Các mức giá này sẽ thấp hơn P₁ nên không bị ảnh hưởng bởi điều tiết giá.

Do vậy phần đường cầu D nằm phía bên phải điểm A không thay đổi khi bị điều tiết giá. Đường MR lúc này cũng chính là phần đường MR khi không bị điều tiết giá phía phải điểm F. Vậy khi bị điều tiết giá, đường MR của nhà độc quyền sẽ là đường gảy khúc, P₁AFMR. Doanh nghiệp sẽ chọn mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận là Q₁, vì đó là mức sản lượng tương ứng với điểm mà đường doanh thu biên mới cắt đường chi phí biên, điểm E. Chúng ta có thể kiểm chứng rằng tại giá P₁ và sản lượng Q₁, phần thiệt hại bởi sức mạnh độc quyền sẽ giảm. Phần thiệt hại của độc quyền chỉ còn là diện tích hình AEC.

Khi giá tiếp tục giảm, sản lượng sẽ tăng và phần thiệt hại sẽ giảm đi. Thông thường, các nhà lập chính sách mong muốn giá giảm xuống mức P₂ bằng với chi phí biên. Như vậy, sản lượng sẽ bằng với mức ở thị trường cạnh tranh và phần thiệt bởi độc quyền sẽ triệt tiêu.

 Việc điều tiết giá ở mức Pt như trong hình 6.11, 6.12 rất khó thực hiện trong thực tế vì rất khó xác định điểm cắt của đường chi phí biên và đường cầu và các đường này cũng dịch chuyển  khi các điều kiện thị trường biến đổi. Các doanh nghiệp hay chính phủ thường không xác định được đường MC của một doanh nghiệp vì nó đòi hỏi số liệu chính xác của doanh nghiệp về chi phí, sản lượng cũng như kỹ thuật ước lượng phức tạp.

Chính vì vậy, những quy định về độc quyền thường dựa trên tỷ lệ lãi thu được từ vốn. Cơ quan điều tiết cho phép nhà độc quyền định một mức giá nhất định để đạt được một mức lãi sao cho mức lãi này, theo nghĩa nào đó, là “cạnh tranh” hay “công bằng”. Phương pháp này gọi là điều tiết theo lợi tức. Mức giá cao nhất được phép dựa trên mức lãi đầu tư kỳ vọng mà doanh nghiệp sẽ thu được. Chẳng hạn, chính phủ cho phép nhà độc quyền định giá sản phẩm của mình để đạt một mức lợi nhuận bằng 10% số vốn đầu tư của doanh nghiệp vì chính phủ cho đó là mức lãi trung bình của các ngành trong nền kinh tế. Ngành điện ở nước ta là một ví dụ điển hình cho phương pháp điều tiết giá này. Tổng Công ty Điện lực phải đệ trình lên Chính phủ các số liệu về chi phí sản xuất, mức giá dự kiến và lợi nhuận đạt được. Chính phủ sẽ phê duyệt nếu cho rằng mức lợi nhuận đó là hợp lý và phù hợp với mục tiêu điều tiết nền kinh tế của mình. Phương pháp điều tiết này đơn giản, dễ thực hiện, không cần các thông tin về đường chi phí biên và đường cầu nên thường được áp dụng trong thực tế.

 Một biện pháp đơn giản và hữu hiệu để chống độc quyền là ban hành các quy định, luật lệ nhằm ngăn cản ngay từ đầu các doanh nghiệp trong việc giành được sức mạnh thị trường quá mức. Một số nước trên thế giới có nền kinh tế thị trường phát triển đã ban hành “Luật chống độc quyền” như Mỹ, các nước EU, v.v. một cách hoàn chỉnh. Đây là một trong những bộ luật quan trọng nhất ở các nước này.

Mục tiêu đầu tiên của luật chống độc quyền là khuyến khích cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh nhằm bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng bằng cách hạn chế các hành vi hạn chế cạnh tranh. Luật cạnh tranh và chống độc quyền ở nước ta phân biệt năm loại hành vi hạn chế cạnh tranh. Thứ nhất là thỏa thuận, quyết định giá hàng hóa, dịch vụ trực tiếp hay gián tiếp. Thứ hai là thỏa thuận quy mô và thời gian giảm giá. Thứ ba là thỏa thuận hạn chế, kiểm soát khối lượng sản xuất hàng hóa, dịch vụ. Thứ tư là thỏa thuận chia sẻ thị trường. Cuối cùng là thỏa thuận chấp nhận các nghĩa vụ trong hợp đồng mua bán hàng hóa, dịch vụ.

  Trong hai chương trước, chúng ta đã thấy các doanh nghiệp trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo chấp nhận giá thị trường và lựa chọn sản lượng như thế nào. Chúng ta cũng đã thấy doanh nghiệp có sức mạnh độc quyền có thể chọn giá và các mức sản lượng như thế nào. Tuy nhiên, trong thực tế, phần lớn các thị trường nằm ở một nơi nào đó giữa cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền. Mỗi doanh nghiệp cung ứng ra thị trường một loại sản phẩm hay một nhãn hiệu khác biệt về chất lượng, mẫu mã hay danh tiếng và mỗi độc quyền với nhãn hiệu của mình. Một thị trường như vậy ta gọi là thị trường cạnh tranh không hoàn hảo. Ta có thể phân biệt thị trường cạnh tranh không hoàn hảo thành hai loại: thị trường cạnh tranh độc quyền và thị trường độc quyền nhóm.

 Trong nhiều ngành, sản phẩm của các doanh nghiệp làm ra khác biệt với nhau nên người tiêu dùng có thể lựa chọn trên nhiều nhãn hiệu hàng hóa khác nhau. Thí dụ, dầu gội đầu Clear khác với Dove, Pantene và rất nhiều nhãn hiệu dầu gội đầu khác. Tùy theo sự cảm nhận của người tiêu dùng về sự khác biệt của các nhãn hiệu mà họ có thể trả cho các nhãn hiệu các mức giá khác nhau. Chẳng hạn, nếu người tiêu dùng cho rằng Clear có chất lượng cao hơn các loại dầu gội đầu khác, họ sẽ trả cho Clear giá cao hơn những loại khác. Do vậy, hãng sản xuất ra Clear, là Unilever, có thể định giá cao cho sản phẩm của mình. Tuy nhiên, Unilever cũng chỉ định giá cao trong một chừng mực nhất định. Nếu Clear được định giá quá cao, khách hàng sẽ chuyển sang mua các loại dầu gội khác. Dầu gội đầu là một ví dụ cho thị trường cạnh tranh độc quyền.

Một ngành cạnh tranh mang tính độc quyền khi trong ngành có nhiều người bán sản xuất ra những sản phẩm có thể dễ thay thế cho nhau và mỗi doanh nghiệp chỉ có khả năng hạn chế ảnh hưởng tới giá cả sản phẩm của mình.

Từ khái niệm trên, chúng ta có thể rút ra hai đặc điểm chính của thị trường cạnh tranh độc quyền. Thứ nhất là có sự tự do nhập và xuất ngành. Các hãng mới dễ dàng nhập ngành nếu thấy ngành đang sinh lợi cao hay các hãng hiện hành có thể rút khỏi ngành nếu thấy không có lãi. Sự nhập và xuất ngành bảo đảm cho ngành luôn có một số lượng doanh nghiệp nhất định và do vậy có sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong việc định giá và thay thế sản phẩm lẫn nhau.

Thứ hai, các doanh nghiệp cạnh tranh với nhau bằng việc bán ra các sản phẩm riêng biệt. Các sản phẩm này có thể thay thế cho nhau ở mức độ cao nhưng không phải thay thế cho nhau một cách hoàn toàn. Điều này khác với thị trường độc quyền trong đó chỉ có một nhà cung ứng duy nhất và khó có hàng hóa thay thế nên doanh nghiệp có thể định giá cao mà không sợ việc khách hàng mua những sản phẩm thay thế khác. Trong cạnh tranh độc quyền, sự thay thế có thể xảy ra. Nếu dầu gội Clear có giá quá cao so với các loại dầu gội khác; hay không sẵn có tại các quầy bán, người tiêu dùng sẽ chuyển sang sử dụng các loại dầu khác. Tuy nhiên, người tiêu dùng sẽ không bàng quan khi thay thế các loại hàng hóa này. Điều này có thể do sự trung thành nhãn hiệu của các khách hàng, vị trí của cửa hàng, sự khác biệt của chất lượng sản phẩm; v.v. Do vậy, doanh nghiệp chỉ có khả năng chi phối giá sản phẩm của mình ở một mức độ giới hạn, bởi vì nếu doanh nghiệp định giá quá cao cho sản phẩm của mình, người dùng sẽ chuyển sang mua những sản phẩm thay thế như trình bày trong ví dụ trên.

Chúng ta có thể nhận thấy rằng thị trường cạnh tranh độc quyền là sự tổng hợp của hai thị trường cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền. Nó gần giống với thị trường cạnh tranh hoàn hảo vì số lượng người bán tương đối nhiều sao cho hoạt động của một doanh nghiệp riêng lẻ không có ảnh hưởng rõ rệt đến đối thủ cạnh tranh của nó. Đồng thời, nó gần giống với thị trường độc quyền vì mỗi doanh nghiệp sở hữu một đường cầu xuống cho sản phẩm riêng biệt của nó.

Trong thị trường cạnh tranh độc quyền, mỗi doanh nghiệp bán ra các sản phẩm riêng biệt để phục vụ cho khúc thị trường riêng (tương đối) của mình. Do vậy, mỗi doanh nghiệp có thể ảnh hưởng đến phần thị trường của mình ở một mức độ nào đó bằng cách thay đổi giá cả của mình so với những đối thủ cạnh tranh khác. Vì vậy, đường cầu đối với doanh nghiệp trong cạnh tranh độc quyền dốc xuống. Chúng ta cũng lưu ý rằng đây là đường cầu của phần thị trường mà doanh nghiệp phục vụ (thị phần), chứ không phải đường cầu của toàn bộ thị trường. Thị phần của mỗi doanh nghiệp phụ thuộc vào số lượng doanh nghiệp trong ngành. Với một đường cầu thị trường nhất định, sự gia tăng số lượng doanh nghiệp trong ngành sẽ làm đường cầu của doanh nghiệp dịch chuyển sang trái vì cầu đối với sản phẩm của doanh nghiệp giảm đi.

Do đường cầu của doanh nghiệp dốc xuống nên doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền cũng có sức mạnh thị trường. Tuy nhiên, điều này không bảo đảm doanh nghiệp sẽ thu được lợi nhuận cao. Sự tự do nhập ngành sẽ đe dọa lợi nhuận của các doanh nghiệp hiện hành. Chúng ta hãy xem xét giá và sản lượng cân bằng của doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền trong ngắn hạn và dài hạn ở hình 6.13 để thấy rõ điều này.

Trong ngắn hạn, doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền đứng trước đường cầu DD và đặt MC = MR để tối đa hóa lợi nhuận nên doanh nghiệp sẽ sản xuất Q₀ với giá P₀. Chúng ta có thể nhận thấy lúc này, giá P₀ cao hơn chi phí trung bình, AC₀, của doanh nghiệp. Doanh nghiệp thu được lợi nhuận kinh tế là diện tích của hình chữ nhật C₀P₀EF = Q₀(P₀-C₀). Lợi nhuận thu hút các doanh nghiệp mới gia nhập ngành. Nhiều doanh nghiệp hơn hoạt động trong một thị trường dẫn đến sự phân chia lại thị trường của các doanh nghiệp. Phần thị trường của mỗi doanh nghiệp sẽ bị thu hẹp làm dịch chuyển đường cầu đối với mỗi doanh nghiệp sang trái. Khi đường cầu dịch chuyển đến DD’, đường MR cũng dịch chuyển thành MR'. Giả sử đường MC của doanh nghiệp vẫn như cũ do doanh nghiệp không thay đổi công nghệ sản xuất. Doanh nghiệp sẽ đặt MC = MR’ để sản xuất Q₁ và bán với mức giá P₁. Lúc này, P₁ = AC₁, doanh nghiệp tối đa hóa lợi nhuận nhưng chỉ vừa đủ hòa vốn, doanh nghiệp không còn thu được siêu lợi nhuận. Điều này sẽ không thu hút các doanh nghiệp mới nhập ngành nữa. Chúng ta đạt được điểm cân bằng tại G, tại đây đường cầu mới DD' tiếp xúc với đường AC. Các doanh nghiệp chỉ ở mức hòa vốn và không có thêm sự nhập ngành nào nữa.

Như vậy, trong thị trường cạnh tranh độc quyền, điểm cân bằng dài hạn xuất hiện khi đường cầu của mỗi doanh nghiệp là tiếp tuyến của đường cong AC của nó ở mức sản lượng mà tại đó MC = MR. Mỗi doanh nghiệp đều tối đa hóa lợi nhuận nhưng chỉ hòa vốn. Sẽ không có thêm sự nhập ngành hoặc xuất ngành nào nữa.

Chúng ta chú ý hai điều về điểm cân bằng dài hạn của doanh nghiệp (điểm G). Thứ nhất, doanh nghiệp không sản xuất tại mức có chi phí trung bình cực tiểu. Doanh nghiệp có thừa công suất do phải thu hẹp sản xuất. Doanh nghiệp có thể giảm chi phí trung bình khi mở rộng sản lượng. Tuy nhiên, nếu làm như thế doanh thu biên sẽ rất thấp và sẽ không sinh lợi. Thứ hai, doanh nghiệp có thể duy trì một ít sức mạnh thị trường do đặc điểm đặc biệt của sản phẩm hay địa điểm. Do đường cầu đối với sản phẩm của doanh nghiệp dốc xuống nên giá bán sản phẩm của doanh nghiệp cao hơn doanh thu biên (giống như việc định giá của nhà độc quyền). Do vậy, giá của doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền cao hơn chi phí biên.

Sự cân bằng trong ngắn hạn và dài hạn của doanh nghiệp cho thấy quyết định về sản lượng và giá của doanh nghiệp mang những đặc điểm vừa của doanh nghiệp độc quyền vừa của doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo. Đầu tiên, doanh nghiệp là nhà cung ứng duy nhất sản phẩm riêng biệt của mình nên doanh nghiệp là nhà độc quyền trên khúc thị trường của và có đường cầu dốc xuống. Doanh nghiệp có sức mạnh thị trường và kiếm được lợi nhuận. Tiếp đó, lợi nhuận thu hút các doanh nghiệp mới nhập ngành. Sự nhập ngành làm cho lợi nhuận dài hạn của doanh nghiệp dần bằng không. Doanh nghiệp phải sản xuất tại mức sản lượng thấp trên đường chi phí trung bình dài hạn.

Lý thuyết về cạnh tranh độc quyền cho ta thấy một sự hiểu biết sâu sắc thú vị khi có nhiều hàng hóa, mỗi loại rất giống nhau nhưng không thay thế hoàn hảo cho nhau. Thí dụ, nó giải thích tại sao người Anh xuất khẩu xe Jaguar và Rover cho Đức nhưng đồng thời nhập Mercedes từ nước này. Ngành sản xuất ô-tô có tính kinh tế nhờ quy mô. Khi không có thương mại, thị trường ô tô trong nước chỉ có một số ít chủng loại xe. Sản xuất một lúc nhiều nhãn hiệu với mức sản lượng thấp sẽ làm tăng đáng kể chi phí trung bình. Thương mại quốc tế sẽ cho phép mỗi quốc gia chuyên môn hóa một vài loại xe và sản xuất sản lượng rất lớn cho mỗi nhãn hiệu. Bằng cách trao đổi xe giữa các nước, người tiêu dùng có nhiều lựa chọn hơn, trong khi đó mỗi doanh nghiệp sẽ tận dụng được tính kinh tế nhờ quy mô và làm giảm giá. 

            Trong cạnh tranh độc quyền, doanh nghiệp định giá cao hơn chi phí biên để sản xuất ra sản phẩm nên xã hội sẽ bị tổn thất so với thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Hình 6.14 sẽ chỉ ra điều này.

Trong hình 6.14a, doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo có đường cầu năm ngang (P = MR) nên doanh nghiệp sẽ đặt P = MC và sẽ sản xuất QC để tối đa hóa lợi nhuận. Trong dài hạn, doanh nghiệp sẽ sản xuất tại mức sản lượng có chi phí trung bình cực tiểu và bán với giá bằng với chi phí trung bình nên không thu được lợi nhuận kinh tế. Do vậy, không có phần mất không trong cạnh tranh hoàn hảo. Trong hình 6.14b, doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền có đường cầu dốc xuống nên sẽ định giá lớn hơn chi phí biên. Điều này làm xuất hiện phần mất không của xã hội (phần màu xám). Mặt khác, do doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền sản xuất mức sản lượng thấp hơn mức có chi phí trung bình cực tiểu nên doanh nghiệp còn thừa công suất. Điều này cũng chính là sự kém hiệu quả của thị trường cạnh tranh độc quyền.

            Như vậy, thị trường cạnh tranh độc quyền sẽ kém hiệu quả hơn thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Vậy, nó có phải là thị trường mà xã hội không mong muốn hay không? Câu trả lời có thể là không vì hai lý do. Thứ nhất, khi số lượng doanh nghiệp trong ngành đủ lớn, số lượng nhãn hiệu hàng hóa sẽ nhiều hơn và sự thay thế giữa các hàng hóa sẽ dễ dàng hơn. Do vậy, cầu của từng doanh nghiệp sẽ co giãn mạnh và sức mạnh độc quyền của doanh nghiệp sẽ nhỏ. Chênh lệch giữa giá và chi phí biên, vì thế, sẽ nhỏ và phần mất không sẽ không đáng kể. Mặt khác, đường cầu của doanh nghiệp sẽ tương đối phẳng nên phần công suất thừa của doanh nghiệp cũng sẽ nhỏ. Thứ hai, phần kém hiệu quả của thị trường cạnh tranh độc quyền có thể được bù đắp bằng một lợi ích quan trọng mà doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền cung cấp - sự đa dạng hóa sản phẩm. Người tiêu dùng sẽ có nhiều lựa chọn hơn khi mua hàng hóa. Điều này sẽ làm tăng sự thỏa mãn của người tiêu dùng. Cái được từ sự đa dạng hóa có thể đủ lớn để người tiêu dùng không còn nhận ra sự mất mát do kém hiệu quả của cạnh tranh độc quyền.

 Chúng ta tiếp tục xem xét một cơ cấu thị trường cũng khá phổ biến trong thực tế là thị trường độc quyền nhóm hay còn gọi là tập quyền. Trong thị trường độc quyền, chỉ có một người bán nên doanh nghiệp hoàn toàn quyết định giá trên. Trong các loại thị trường cạnh tranh, số lượng doanh nghiệp trong ngành rất lớn nên sản lượng của mỗi doanh nghiệp rất nhỏ so với cả ngành và do vậy ít có ảnh hưởng đến việc định giá của doanh nghiệp khác. Trong thị trường tập quyền, việc định giá của doanh nghiệp còn phức tạp hơn.

Độc quyền nhóm là một ngành chỉ có một số ít người sản xuất, mỗi người đều nhận thức được rằng giá cả của mình không chỉ phụ thuộc vào sản lượng của mình mà còn phụ thuộc vào hoạt động của những đối thủ cạnh tranh quan trọng trong ngành đó. Một thị trường chỉ có hai người bán được gọi là độc quyền quyền đôi; một thị trường có một số ít doanh nghiệp (lớn hơn hai) được gọi là độc quyền nhóm.

Trong độc quyền nhóm, mỗi doanh nghiệp chiếm một thị phần đáng kể trong thị trường tổng thể nên sản lượng của mỗi đủ lớn để có thể ảnh hưởng đến giá cả của các doanh nghiệp khác. Điều cốt lõi của thị trường độc quyền nhóm là mỗi doanh nghiệp rất cần phải nghiên cứu hoạt động của mình sẽ ảnh hưởng đến hay bị ảnh hưởng bởi quyết định của các đối thủ như thế nào. Quyết định cung của mỗi doanh nghiệp sẽ phụ thuộc vào dự đoán của nó về phản ứng của đối thủ. Hoạt động của các doanh nghiệp trong thị trường này thường rơi vào hai trường hợp phổ biến: cạnh tranh và cấu kết.

Cấu kết là sự thỏa thuận công khai hay ngấm ngầm giữa các doanh nghiệp hiện hành để tránh sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp. Chúng ta xem xét quyết định cung của các doanh nghiệp độc quyền nhóm khi có sựû cấu kết với nhau. Các doanh nghiệp cấu kết với nhau lại thành một tổ chức được gọi là cartel. Giả sử các doanh nghiệp tập hợp nhau lại thành một nhà độc quyền có nhiều nhà máy, nhà độc quyền, người quyết định duy nhất, sẽ quyết định sản lượng cho cả ngành để tối đa hóa lợi nhuận chung. Do vậy, nếu một vài nhà sản xuất trong ngành cấu kết với nhau để hành động giống như một nhà độc quyền, lợi nhuận chung của họ sẽ được tối đa.

 Hình 6.15 mô tả một ngành trong đó mỗi doanh nghiệp và cả ngành có chi phí trung bình và chi phí biên cố định tại mức PC. Nếu các doanh nghiệp hoạt động như doanh nghiệp cạnh tranh, họ sẽ sản xuất QC và định giá PC để tối đa hóa lợi nhuận. Nhưng nếu họ là một nhà độc quyền, họ sẽ tối đa hóa lợi nhuận tại mức sản lượng Qm và định giá Pm, tại đó MR = MC. Doanh nghiệp độc quyền sẽ sản xuất ít hơn và bán với giá cao hơn doanh nghiệp cạnh tranh. Điều này mang lại lợi nhuận cao hơn cho các doanh nghiệp nói chung. Để quyết định được mức sản lượng như vậy, các doanh nghiệp phải thương lượng ở hậu trường để phân chia sản lượng và lợi nhuận giữa các doanh nghiệp. Chúng ta hãy xem xét ích lợi của việc cấu kết đối với các doanh nghiệp tập quyền như thế nào thông qua ví dụ cụ thể sau.

Thí dụ. Một ngành tập quyền có hai doanh nghiệp sản xuất sản phẩm đồng nhất, có hàm chi phí lần lượt như sau:

TC₁ = 5q₁ và TC₂ = 0,5q₂².                                         (1)

Hàm cầu thị trường ngược: P = 100 - 0,5(q₁ + q₂).                  (2)

Sự cạnh tranh giữa những người mua sẽ dẫn đến quy luật một giá đối với tất cả người bán và chúng ta gọi mức giá chung này là giá của hàng hóa.

·        Giả sử các doanh nghiệp hoạt động như doanh nghiệp cạnh tranh và chấp nhận giá. Do vậy, giá sẽ được xem là cố định ở mức P và các doanh nghiệp đặt P = MC để tối đa hóa lợi nhuận:

                                                       (3)

Giải hệ trên, ta được:

q₁ = 185 đơn vị sản phẩm, q₂ = 5 đơn vị sản phẩm, P = 5 đơn vị tiền, p₁ = 0  và p₂ = 12,5 đơn vị tiền.

·        Giả sử các doanh nghiệp cấu kết thành một cartel và lựa chọn sản lượng để tối đa hóa lợi nhuận chung của cả cartel, hàm lợi nhuận chung sẽ là:

p = P(q₁ + q₂) - (5q₁+0,5q₂²) = [100-0,5(q₁+q₂)](q₁+q₂)-(5q₁+0,5q₂²)        (5)

Để tối đa hóa lợi nhuận, ta đặt đạo hàm riêng bậc nhất theo q₁ và q₂ bằng 0:

                                                                    (6)

Giải hệ 7.5, ta được:

q₁ = 90                        q₂ = 5              P = 52,5          p₁ = 4275        p₂ = 250          (7)

So sánh kết quả tìm ra trong (4) và (7), cartel sẽ sản xuất mức sản lượng thấp hơn và định giá cao hơn so với doanh nghiệp cạnh tranh. Các doanh nghiệp sẽ thu được lợi nhuận cao hơn nhiều khi hạn chế sản lượng. Phân phối lợi nhuận tổng hợp sẽ là một vấn đề khó khăn đối với cartel.

Có ba vấn đề khó khăn đối với mô hình cartel. Thứ nhất, thông thường sự cấu kết hay thỏa thuận giữa các doanh nghiệp như trên là bất hợp pháp. Ở các nước, luật chống độc quyền được ban hành nhằm ngăn ngừa sự cấu kết giữa các doanh nghiệp trong ngành để hình thành sức mạnh độc quyền. Thứ hai, sự cấu kết của cartel đòi hỏi người điều hành phải nắm được thông tin về hàm cầu và hàm chi phí biên của mỗi doanh nghiệp. Những thông tin này rất khó thu thập và tốn kém. Hơn nữa, các doanh nghiệp sẽ không sẵn lòng cung cấp. Cuối cùng và cũng quan trọng nhất, mô hình cartel, về cơ bản, không bền vững. Bởi vì mỗi thành viên cartel sẽ sản xuất một mức sản lượng mà ở đó P>MCi, mỗi doanh nghiệp sẽ có động lực để sản xuất thêm vì tăng sản lượng sẽ tăng được lợi nhuận cho doanh nghiệp riêng lẻ. Nếu những nhà điều hành không thể kiểm soát việc "xé rào" này, mô hình sẽ sụp đổ. Một ví dụ thành công về cartel nổi tiếng, đó là cartel OPEC. Ban điều hành ấn định mức sản lượng cho các thành viên và yêu cầu các thành viên tuyên thệ cam kết.

            Sự cấu kết sẽ trở nên khó khăn hơn khi có nhiều doanh nghiệp trong ngành, khi sản phẩm của các doanh nghiệp không đồng nhất và khi các điều kiện về cầu và chi phí thay đổi nhanh chóng. Khi không có sự cấu kết, đường cầu của mỗi doanh nghiệp sẽ phụ thuộc vào phản ứng của các đối thủ như thế nào. Doanh nghiệp phải dự đoán các đối thủ của mình hành động như thế nào.

            Giả sử ban đầu doanh nghiệp đang định giá P₀ và sản xuất Q₀ (hình 6.16). Mức giá này được hình thành có thể từ mức giá khi các doanh nghiệp cấu kết. Doanh nghiệp sẽ tin tưởng rằng nếu doanh nghiệp tăng giá một ít thì các doanh nghiệp khác sẽ không noi theo. Do vậy, một số khách hàng của doanh nghiệp sẽ chuyển sang mua hàng của các doanh nghiệp đối thủ. Thị phần của doanh nghiệp sẽ giảm sút đáng kể cho các doanh nghiệp khác khi doanh nghiệp tăng giá. Đường cầu của doanh nghiệp phía trên điểm A sẽ rất co giãn. Ngược lại, doanh nghiệp cũng ý thức được rằng nếu doanh nghiệp giảm giá sản phẩm của mình thì các doanh nghiệp khác lại sẽ noi theo và như vậy thị phần của doanh nghiệp hầu như không thay đổi. Lượng bán của doanh nghiệp tăng chỉ bởi vì cả ngành nói chung di chuyển dọc phía dưới đường cầu khi mức giá chung giảm. Đường cầu của doanh nghiệp sẽ kém co giãn hơn nhiều khi giá giảm từ mức ban đầu P₀. Đường cầu của doanh nghiệp bị gấp khúc tại điểm A.

            Đường cầu gấp khúc dẫn đến một vấn đề rất quan trọng là đường MR của doanh nghiệp bị gián đoạn tại mức sản lượng Q₀. Ở những mức sản lượng thấp hơn Q₀, doanh thu biên là đoạn BC. Tại Q₀, đường cầu bất ngờ kém co giãn và doanh thu sẽ bất ngờ giảm sút. Q₀ là mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận của doanh nghiệp khi doanh nghiệp biết phản ứng của đối thủ. Khi sản lượng lớn hơn Q₀, đường MR bất ngờ hạ thấp xuống phía dưới.

            Mô hình này có một ẩn ý quan trọng. Giả sử đường MC của doanh nghiệp dịch chuyển lên xuống một đoạn nhỏ. Bởi vì, đường MR gián đoạn một đoạn thẳng đứng tại mức sản lượng Q₀, doanh nghiệp cũng vẫn duy trì sản lượng tối ưu Qo và định giá P₀. Khác với nhà độc quyền, doanh nghiệp sẽ điều chỉnh giá và sản lượng khi đường cầu và đường MR dịch chuyển. Mô hình đường cầu gấp khúc có thể giải thích vì sao các doanh nghiệp không phải luôn luôn điều chỉnh giá khi chi phí thay đổi.

Bảng 6.2 tóm tắt sự vận hành của các doanh nghiệp trong các cơ cấu thị trường khác nhau. Sức mạnh thị trường hay khả năng áp đặt giá của các doanh nghiệp trong các thị trường khác nhau. Doanh nghiệp hoạt động trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo hầu như không có khả năng quyết định giá cả trên thị trường vì sản lượng mà doanh nghiệp cung ứng ra thị trường rất nhỏ so với sản lượng của cả ngành. Trong khi đó, doanh nghiệp độc quyền sản xuất toàn bộ sản lượng của ngành hoàn toàn có khả năng quyết định giá cả trên thị trường. Tuy nhiên, doanh nghiệp phải quyết định đánh đổi giữa giá cả và sản lượng. Doanh nghiệp cạnh tranh độc quyền nằm giữa hai thái cực cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền nên quyết định về sản lượng của họ mang cả những đặc điểm của doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo và doanh nghiệp độc quyền.

Bảng 6.2. Cơ cấu thị trường

 1.      Điều kiện để trở thành độc quyền hoàn toàn là gì?

2.      Độc quyền tự nhiên được hình thành như thế nào?

3.      Hãy tìm một số thí dụ để minh họa việc bảo hộ bản quyền bằng phát minh của chính phủ đã tạo ra sự độc quyền.

4.      Tại sao giá cả độc quyền cao hơn chi phí biên của nhà độc quyền?

5.      Tại sao sản lượng tối ưu của nhà độc quyền nằm trong vùng có cầu co giãn theo giá?

6.      Trong một ngành độc quyền hay ngành cạnh tranh, một phát minh làm giảm chi phí sản xuất sẽ làm giảm giá cả ngay khi phát minh đó được phổ biến. Tuy nhiên, trong ngành cạnh tranh, giá sẽ tiếp tục giảm sau khi công nghệ mới hoàn toàn thay thế cho công nghệ cũ, trong khi nhà độc quyền duy trì được giá cả sau khi thay thế công nghệ mới. Bạn có đồng ý với ý kiến này không?

7.      Khi chính phủ đánh thuế trên đơn vị sản phẩm đối với nhà độc quyền, tổng doanh thu của nhà độc quyền có thể tăng hoạc giảm. Bạn có đồng ý không?

8.      Tại sao lại có chi phí xã hội đối với sức mạnh độc quyền? Nếu những gì mà nhà độc quyền dành được có thể tái phân phối lại cho người tiêu dùng, chi phí xaất đi không?

9.      Tại sao không có đường cung trong độc quyền?

10.  Tại sao sản lượng của nhà độc quyền tăng lên nếu chính phủ bắt buộc nó phải hạ giá? nếu chính phủ muốn đặt giá trần mà làm tối đa sản lượng của nhà độc quyền, mức giá này là bao nhiêu?

11.  Có phải việc tăng cầu đối với sản phẩm của nhà độc quyền luôn dẫn đến giá cao hơn không?

12.  Có những nguồn gốc sức mạnh độc quyền nào? Cho ví dụ.

13.  Hãy giải thích tại sao số lượng thành viên của một cartel càng lớn thì nó càng kém ổn định.

14.  Tại sao một cartel không ngay lập tức đóng cửa một số thành viên để những thành viên còn lại có thể sản xuất mức sản lượng tại đó chi phí trung bình thấp nhất?

15.  Những yếu tố nào quyết định sự thành công của một liên minh?

1.      Giả sử một nhà độc quyền có thể sản xuất với chi phí biên cố định là 6 đơn vị tiền. Đường cầu của thị trường độc quyền là:

a.       Hãy xác định số lượng sản phẩm để lợi nhuận của nhà độc quyền là tối đa? Khi đó, lợi nhuận tối đa là bao nhiêu?

b.      Hỏi số lượng sản phẩm sẽ là bao nhiêu nếu thị trường nói trên là thị trường cạnh tranh hoàn toàn? (Giả sử : giá = chi phí biên).

c.       Hãy tính toán thặng dư người tiêu dùng trong trường hợp câu b? Hãy chứng tỏ là thặng dư người tiêu dùng trong trường hợp này lớn hơn lợi nhuận của nhà độc quyền cộng với thặng dư người tiêu dùng trong trường hợp độc quyền?

2.      Giả sử đường cầu của một nhà độc quyền là như sau:

a.       Nếu như nhà độc quyền có AC = MC = 6 đơn vị tiền, nhà độc quyền sẽ chọn số lượng sản phẩm là bao nhiêu để tối đa hóa lợi nhuận? Khi đó, giá cả là bao nhiêu và lợi nhuận của nhà độc quyền là bao nhiêu?

b.      Giả sử nhà độc quyền có hàm tổng chi phí như sau:

Với hàm số cầu như trên, nhà độc quyền sẽ chọn số lượng sản phẩm là bao nhiêu để tối đa hóa lợi nhuận? Khi đó, lợi nhuận là bao nhiêu?

c.       Nếu hàm số chi phi phí của nhà độc quyền là:

Khi đó sản lượng để tối đa hóa lợi nhuận là bao nhiêu và lợi nhuận là bao nhiêu?

3.      Giả sử một nhà độc quyền có: MC = AC = 10. Hàm số cầu của thị trường là:

a.       Hãy xác định sản lượng làm tối đa hóa lợi nhuận của nhà độc quyền và lợi nhuận tối đa?

b.      Trả lời câu hỏi a với điều kiện là hàm số cầu của thị trường là như sau:

c.       Trả lời câu hỏi a nếu hàm số cầu thị trường là:

4.      Giả sử ta có hai thị trường riêng biệt có hàm số cầu lần lượt là:

 và

Giả sử ta có một nhà độc quyền kinh doanh trên cả hai thị trường này. Chi phí biên của nhà độc quyền này là cố định và bằng 6 đơn vị tiền.

a.       Hỏi nhà độc quyền chọn số lượng sản phẩm cho từng thị trường là bao nhiêu để tối đa hóa lợi nhuận?

b.      Khi đó, lợi nhuận của nhà độc quyền là bao nhiêu?

5.      Giả sử một nhà độc quyền có MC = AC = 5. Nhà độc quyền này kinh doanh trên hai thị trường riêng biệt với hàm số cầu lần lượt là:

 và

a.       Giả sử nhà độc quyền có thể duy trì sự riêng biệt của hai thị trường thì nhà độc quyền sẽ chọn số lượng sản phẩm trên từng thị trường là bao nhiêu để tối đa hóa lợi nhuận? Lợi nhuận của nhà độc quyền trên từng thị trường là bao nhiêu?

b.      Nếu người mua chỉ tốn 5 đvt để vận chuyển hàng hóa giữa hai thị trường thì câu hỏi a sẽ cho ra kết qủa như thế nào?

c.       Nếu chi phí vận chuyển trên là 0 và doanh nghiệp bị bắt buộc dùng chính sách một giá thì câu trả lời ở câu trên sẽ như thế nào?

6.      Giả sử một ngành cạnh tranh hoàn toàn có thể sản xuất chổi với chi phí biên cố định là $10 một sản phẩm. Trong khi đó, chi phí biên của nhà độc quyền là $12 vì phải tốn thêm $2 để vận động bảo vệ thế độc quyền. Giả sử hàm cầu thị trường của chổi là:

QD = 1000 - 50P

a.       Tính sản lượng và giá của ngành cạnh tranh và độc quyền.

b.      Tính phần thặng dư tiêu dùng mất đi do sự độc quyền.

c.       Vẽ đồ thị.

7.      Một nhà độc quyền bán hàng trên hai thị trường riêng biệt. Đường cầu của hai thị trường là:

P₁ = 200-Q₁ và P₂ = 190-3Q₂

Hàm chi phí của nhà độc quyền là TC = 500 + 40Q, với Q = Q₁+Q₂

a.       Xác định sản lượng tối đa hóa lợi nhuận và giá trên từng thị trường. Tính lợi nhuận của nhà độc quyền.

b.      Giả sử người tiêu dùng biết được sự phân biệt giá này và yêu cầu nhà độc quyền chấm dứt sự phân biệt giá. Vậy nhà độc quyền sẽ sản xuất sản lượng và định giá là bao nhiêu?

8.      Cho hàm số cầu của một doanh nghiệp độc quyền là: P = 100-0,01Q.

Hàm tổng chi phí là: TC = 50Q + 30000

a)      Hãy tìm sản lượng tối ưu và lợi nhuận của doanh nghiệp.

b)      Giả sử chính phủ thu một khoản thuế 10đvt/sp. Sản lượng, giá và lợi nhuận của doanh nghiệp sẽ là bao nhiêu?

c)      Giả sử chính phủ thu một khoản thuế cố định là 10000 đvt thì giá, sản lượng và lợi nhuận là bao nhiêu?

9.      Một doanh nghiệp có chi phí cố định FC = 4000 và chi phí biến đổi như sau:

Hàm số cầu của doanh nghiệp như sau:

Doanh nghiệp là người bán duy nhất trên thị trường.

a)      Xác định TC, AVC, AFC, AC và MC

b)      Xác định doanh thu trung bình (AR) và MR.

c)      Doanh nghiệp sẽ sản xuất sản lượng nào? Giá và lợi nhuận ra sao?

10.  DD là nhà độc quyền trong ngành ngăn cửa, chi phí của nó là TC = 100 - 5Q + Q², cầu là P = 55 - 2Q.

a. Giá và sản lượng trên thị trường là bao nhiêu nếu DD muốn tối đa hóa lợi nhuận? Thặng dư tiêu dùng là bao nhiêu?

b. Sản lượng sẽ là bao nhiêu nếu DD hoạt động như một nhà cạnh tranh? Lợi nhuận và thặng dư tiêu dùng?

c. Phần thiệt hại do sức mạnh độc quyền ở câu a là bao nhiêu?

d. Giả sử chính phủ định mức giá trần là 27 USD. Điều đó ảnh hưởng như thế nào đến giá, sản lượng, CS và lợi nhuận của DD? Phần mất không là bao nhiêu?

e. Nếu giá trần là 12. Điều đó ảnh hưởng như thế nào đến giá, sản lượng, CS và lợi nhuận của DD? Phần mất không là bao nhiêu?

11.  Có 10 hộ gia đình ở KTX, mỗi hộ có cầu về điện là Q=50-P. Công ty điện ABC có chi phí sản xuất là TC=500+Q.

a. Nếu các nhà quản lý ABC muốn đảm bảo rằng không có phần mất không trên thị trường, họ sẽ buộc ABC định giá là bao nhiêu? Sản lượng là bao nhiêu? Tính CS và lợi nhuận của ABC.

c.       Nếu muốn đảm bảo ABC không bị lỗ, mức giá thấp nhất mà nó cần áp đặt là bao nhiêu? Tính sản lượng, CS và lợi nhuận trong trường hợp này? Có khoản mất không nào không?

12.  Chỉ có hai công ty điện thoại di động ở bang Los Angeles (độc quyền đôi). Giả sử người tiêu dùng có thay thế dễ dàng giữa sản phẩm của hai công ty. Hàm số cầu thị trường là P = 60 - Q và chi phí biên là 0.

a.       Đường cầu của công ty 1 sẽ như thế nào?

b.      Mỗi công ty sẽ cung ứng bao nhiêu và giá là bao nhiêu?

c.       Nếu mỗi công ty có chi phí cố định là 50, lợi nhuận của các công ty là bao nhiêu?

d.      Nếu hai công ty sáp nhập lại, giá cân bằng là bao nhiêu? Nếu bạn là nhà kinh tế làm việc cho Ủy ban Thương mại Liên bang, bạn có ủng hộ sự sáp nhập này không?